मेंढपाळ स्थलांतर … शासन दरबारी न्याय मिळण्याची अपेक्षा … !

वेगवान नाशिक /  मारूती जगधाने

बागलाण , दि : 29 मार्च —  मेंढपाळ स्थलांतर म्हणजे रोज नवीन गाव… रोज नवीन संसार परंतु अदखलपात्र ठरलेल्या या समाजाला मात्र शासन दरबारी न्याय मिळण्याची अपेक्षा..

मेंढपाळ हे आपल्या भटकंतीच्या जीवनशैलीसाठी प्रसिद्ध आहेत. प्राचीन काळापासून ते आपल्या मेंढ्यांसह विविध ठिकाणी स्थलांतर करत असतात. त्यांचे जीवन निसर्गावर अवलंबून असून, ऋतूच्या बदलानुसार ते गवताळ भागाकडे स्थलांतर करतात. ही भटकंती फक्त चराईसाठी नसून त्यांच्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे.

मेंढपाळांची भटकंती ही मुख्यतः चाऱ्याच्या उपलब्धतेवर अवलंबून असते. उन्हाळ्यात गवताळ कुरणे कोरडी पडतात, त्यामुळे ते डोंगराळ आणि थंड हवामान असलेल्या ठिकाणी स्थलांतर करतात. हिवाळ्यात मात्र ते मैदानी प्रदेशात परत येतात .ढोर मेंढपाळ: हे मुख्यतः राजस्थान, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश आणि कर्नाटकमध्ये आढळतात.

गडिया लोहार: हे भटकंती करणारे लोहार असले तरी, काही भागांमध्ये ते मेंढपाळी देखील करतात.

गवळी आणि धांगड: महाराष्ट्र आणि कर्नाटकमध्ये आढळणारे मेंढपाळ.

मेंढपाळ एक ठिकाण सोडण्याआधी मेंढ्यांची संख्या मोजतात आणि त्यांची तब्येत तपासतात.

ते विशिष्ट मार्गांवरून प्रवास करतात जिथे पाणी आणि चारा सहज उपलब्ध असतो.

दिवसाच्या वेळी मेंढ्यांना चरायला सोडले जाते आणि रात्री त्यांना सुरक्षित जागी बांधले जाते.

काही ठिकाणी ठराविक काळासाठी मुक्काम केला जातो, नंतर पुढच्या ठिकाणी स्थलांतर केले जाते.हवामान बदल: अवकाळी पाऊस, गारपीट किंवा उष्णतेमुळे मेंढपाळांना त्रास होतो.वन्य प्राण्यांचा धोका: जंगलातील ठिकाणी बिबट्या आणि लांडग्यांचा धोका असतो.कायद्याच्या अडचणी: काही ठिकाणी सरकारी नियमांमुळे त्यांना कुरणांमध्ये जाण्यास मज्जाव केला जातो.सामाजिक अडथळे: काही वेळा स्थानिक शेतकरी मेंढपाळांना त्यांच्या शेतांमध्ये मेंढ्या चरू देत नाहीत.

मेंढपाळांची भटकंती ही केवळ चराईपुरती मर्यादित नाही, तर ती त्यांच्या लोकपरंपरा, गीत-नृत्य, आणि श्रद्धांचा भाग आहे. अनेक सण, जत्रा आणि पारंपरिक गाणी त्यांच्या जीवनशैलीशी जोडलेली आहेत. काही मेंढपाळ चाऱ्याच्या शोधात पुढे असतात शेतावरती शेतकऱ्यांच्या भेटीसाठी येतात यादरम्यान त्यांचं विरळ घेऊन जाणाऱ्या त्यांच्या कुटुंबातील प्रमुख महिला या स्वतः बैलगाडा चालून घेऊन जातात त्यांच्यासोबत मुले, शेळ्या ,कुत्रे यांचा देखील समावेश असतो

मेंढपाळांची भटकंती ही एक जीवनशैली आहे जी अनेक आव्हानांनी भरलेली आहे. परंतु, त्यांच्या संस्कृतीतील ही वारसा म्हणून जपली गेलेली प्रथा आहे. आधुनिक काळात शेतीच्या विकासामुळे आणि शासकीय धोरणांमुळे त्यांच्या भटकंतीच्या मार्गांवर मर्यादा येत आहेत. त्यामुळे त्यांचे पारंपरिक जीवनशैली जपण्यासाठी आणि त्यांना आवश्यक सुविधा पुरवण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.

भाऊसाहेब हांडोरे